Over de macht van de mythe
Yuval Noah Harari, auteur van Sapiens, Homo Deus en 21 Lessen van de 21e Eeuw, betoogt in een essay in de New York Times dat wij als mensen op een unieke manier in staat zijn om in grote groepen met elkaar samen te werken, omdat wij geloven in verhalen, die ons verbinden. Die verhalen hoeven geen wetenschappelijke basis te hebben of universeel waar te zijn.
To belong or not to belong
Al sinds mensenheugnis maken we deel uit van de mythen van onze eigen beschavingen en culturen. De verhalen die we doorgeven aan onze kinderen en die we elkaar vertellen, geven betekenis aan wie we zijn en wat we belangrijk vinden. Ze geven zin aan leven en dood, groei en verval, orde en chaos, het goede en kwade. Yuval stelt ook dat de verhalen en metaforen van een cultuur tegelijk insluitend en uitsluitend zijn. Wie de taal en de beelden herkent, is deelgenoot. Wie dat niet kan, is buitenstaander.
Van intentie naar betekenis
Het verhaal versterkt de identiteit van de groep en zorgt op die manier voor onderscheidend vermogen. De geschiedenis leert ons dat machtige leiders hier al vele eeuwen dankbaar gebruik van maken. Van kruisvaarder tot kolonisator, van dictator tot extremist. Fictie geeft de waarheid geregeld het nakijken, stelt Yuval. Zeker als de eenheid van de groep op het spel staat en de harde realiteit risico’s met zich meebrengt. Vandaar dat in vroegere tijden parabels zo in zwang raakten, fictieve vertellingen die indirect een diepere betekenis konden overdragen. Het huidige fake news is van een andere orde, omdat het niet als metafoor bedoeld is, maar een parallelle versie van de waarheid presenteert. Uiteindelijk gaat het niet alleen om de intentie van de verteller, maar vooral om de betekenis die eraan wordt gegeven.
Verbeelding aan de macht
Yuval heeft gelijk dat mensen vaak liever geloven in sprookjes en luchtkastelen, in een verhaal dat te mooi is om waar te zijn, uit angst of loyaliteit of vanuit een verlangen naar een betere toekomst. Soms lijkt het er zelfs op dat er sprake is van een omgekeerde evenredigheid. Hoe ongeloofwaardiger het verhaal, des te fanatieker de volgers zijn. Los van het feit dat elke groep zijn identiteit ontleent aan de eigen mythe, ben ik toch van mening dat de ‘heroes journey’ van Joseph Campbell ons laat zien dat we als mensen, ondanks onze verschillen ten diepste verbonden zijn vanuit dezelfde universele energie die ten grondslag ligt aan al het leven. Het is juist dat verhalen macht kunnen verlenen aan leiders die ze gebruiken om hun volgelingen te besmetten met het vuur van fanatisme. Het is even waar dat verhalen ons het vermogen geven om elkaar te inspireren tot groei en het maken van liefdevolle keuzes.